بزرگداشت محرم در ترشیز از تکایا تا سرو باغمزار
حمید رضا بی تقصیر
آیینها و مناسک محرم، فصل اشتراک خطه ترشیز
در سه دهه گذشته کاشمر شاهد شهرستان شدن سه بخش خود بود. بردسکن در دهه هفتاد مستقل شد. این استقلال در دهه هشتاد نصیب خلیل آباد گشت. کوهسرخ در دهه نود شهرستان شد. حالا کاشمر پدری است که بالندگی سه فرزندش را به نظاره نشسته است. این تقسیمات خطه زر خیر ترشیز عزیز را بدل به منطقهای مشترک المنافع کرده است.
این اشتراک منافع سوای اشتراک تاریخی این چهار شهرستان، مسایل مختلف حوزه پیشرفت از صنعت و معدن تا گردشگری، از کشاورزی تا صنایع تبدیلی و سوغات را شامل می شود. اشتراکات فرهنگی هم مزید بر این همه است. و در کنار آن باید به آیینهای سور و سوگ مشترک هم اشارتی کرد.
آیین های عزاداری و اجرای مناسک ماه محرم از جمله آیین های سوگ مشترک خطه ترشیز است. آیین های که با شکوه خاصی در نقاط مختلف ترشیز با شکوه فراوان برگزار می گردد. ترشیز در گذر زمان دیاری مهاجرپذیر بوده است. این مهاجران برابر خرده فرهنگهایی که داشتن جلوههایی به این آیین ها و مناسک افزوده و کمیت و کیفیت هر یک را دستخوش تغییراتی کردند. در این جغرافیا شاهد برگزاری آیین زنجیرزنی، عَلم گردانی، نخل گردانی، انواع شبیه خوانیها، برپایی سقاخانه ها، حرکات دستجات عزاداری، تنوع مداحی ها، آیین های سیاهپوشان تکایا و هئیات، آیین های مربوط به نذر و اطعام عزاداران و تعزیه خوانی هستیم.
در کنار تمام این آیینها، شاهد توجه ویژه به عنصر خطابه و شرح وقایع محرم و تشریح وقایع تاسوعا و عاشورا و حرکت کاروان اسراء تا کاخ یزید هستیم. برگزاری مجالش وعظ و خطابه و محافل روضه خوانی در جای جای این خطه جایگاه و مرتبتی رفیع دارد. برخی از این آیینها فقط در بعض جاهای ترشیز رواج دارد. مثلاً نخل گردانی فدافن شهره خاص است. این شهرت به حدی است که «برداشتن نخل فدافن» در فرهنگ عامه این دیار بدل به ضرب المثل شده است. آیین زنجیرزنی فقط در تکیه تُرکهای کاشمر [تکیه حضرت علی اصغر (ع)] مرسوم است. این تفاوتها در نوع اطعام ظهر یا شب تکایا و هیئتها مشهود است.
برخی از این مجموعه ها حسب نظر بانیان خیر، التفات ویژه ای به پذیرای از عزاداران با آبگوشت دارند. پذیرای با قورمه سبزی و قیمه و چلومرغ هم رواج خاص خود را دارد. حتی پذیرایی با شُله مشهدی هم مرسوم است. و این در حالی است که برابر نظر بانی، گاهی شاهد توزیع غذای نذری میان مستمندان و نیازمندان هستیم. در بسیاری از جاها شاهد اختصاص فضاهایی برای آیین های محرم هستیم. در طَرق کوهسرخ میدان عاشورا داریم. در فدافن شاهد اختصاص فضایی برای استقرار نخل در طی سال و برگزاری تعزیه بودیم. خوشبختانه برخی از این آیینها و مناسک نظیر نخلگردانی فدافن ثبت ملی شده اند.
ضرورت ثبت آیینها و مناسک نقاط مختلف ترشیز
نگارنده در سه دهه اخیر چندین بار بحث تحقیق و پژوهش در باره آیینهای و مناسک نقاط مختلف ترشیز را مطرح کرده است. این ایده در حد شعار مانده است. امید روزی شاهد انجام مطالعات پژوهشی در باره هر روستای ترشیز در حوزه محرمپژوهی باشیم. در این طرح مردمنگاری باید بحث محرم از منظرهای مختلف در هر روستا مورد توجه قرار بگیرد. اول از همه باید نوع آیینها و مناسک شناسایی گردد. مکانها و فضاهای هر یک بررسی شود. مشخص گردد که هر آیین و منسک دارای چه وقفنامه و چند بانی خیر است. تاریخچه هر تکیه و هئیت نگاشته شود. بر اساس آرشیو عکس و فیلم هر تکیه، باید مستندنگاری آیینهای محرم هر روستا انجام شود.
وقتی تکنگاری هر روستا مهیا گشت، میتوان تکنگاری هر بخش را تهیه کرد. در این حالت برای هر بخش میتوان نقشهای ویژه بیان آیینها و مناسک محرم تهیه کرد. همین کار را باید برای سطح شهر کاشمر و سایر شهرهای ترشیز به فرجام رساند. در هر شهر باید به کهنترین هیئت و تکیه توجه بشود. برای هر تکیه و هیئت باید تاریخچهای تهیه گردد. در این مرحله خواهیم دید که در مثلاً چهار دهه قبل تعداد تکایا و هیئتهای هر روستا و هر شهر ترشیز بسیار کمتر بوده است. در گذر چهار دهه یا پنج دهه اخیر شاهد انشعاب در هیئتهای قدیمی و تکایای کهن بودهایم. این گسترش هم خود بهانه یک تحقیق است.
در میان همه آیینها، شایسته است توجه ویژهای به مقوله موقوفات خاص عزاداری محرم و صفر بشود. بایسته است مقوله تعزیهشناسی هم جدی گرفته بشود. در همین بحث تعزیه میتوان وارد حیطههای نظیر؛ موسیقی و لباس و کارکرد موافق و مخالفخوانها شد. همین کار را باید برای شبیهخوانیها و کارکرد موسیقی و رنگ و نماد و نشانهها در هر شبیهخوانی کرد. بد نیست بدانید کاشمر و ترشیز از جمله نقاط مطرح کشور در توجه به بزرگداشت آیینها و مناسک محرم و صفر هستند. در کنار همه تحقیقات مربوط به محرم و باورها و آیینها و مناسک باید به این مهم توجه کرد که ماه قمری در سال شمسی در گردش است.
این بدان معناس که محرم را در نوروز هم شاهد بودیم. در تابستان و دو فصل دیگر هم شاهدیم. این چرخش ماههای قمری در خلال سال شمسی تاثیر بسیاری در کمیت و کیفیت برگزاری آیینهای محرم دارد. این تغییر باید مورد مطالعه قرار بیرد. کمیت و کیفیت برپایی سقاخانهها را میتوان به عنوان مثال مورد اشاره قرار داد. در فصل تابستان پذیرایی با انواع نوشیدنیهای سرد مرسوم است. در زمستان از عزداران با انواع نوشیدنی داغ پذیرایی میشود. داستانهای مربوط عزای حسینی و یارانش، از گذر دسته عزاداری در میان برف سنگین فلان سده تا مرگ ایفاگر نقش حضرت عباس (ع) در بهمان تعزیه در نوع خود جالبند، کاش این موارد مستندنگاری گردد.
باغمزار؛ یک کانون ارتباطی در حوزه محرمپژوهی
سرو 550 ساله باغمزار از عهد صفوی، شاهد برگزاری آداب و مناسک شیعی در جوار امامزاده سید حمزه (ع) است. خدا را شُکر این سرو کهنسال در اسفندی که گذشت در میراث طبیعی کشور، ثبت ملی شد. این سرو تداعیگر مسایل مختلفی است. از یک سو تداعیگر سرو کاشمر، کِشته دست زرتشت است و گواهی بر تاریخ و آبادانی کاشمر و ترشیز است. بیانگر وجود مدنیت در این نقطه است. از دگر سو اشارتی به رشد مذهب شیعه از عهد صفوی در این ناحیت است. میدانید که صفویه خود را از جمله فرزندان امامزاده سید حمزه پسر امام موسی الکاظم (ع) میدانستند.
مزاراتی که در سطح کشور از شهر ری تا ترشیز شهره به مزار حضرت سید حمزه (ع) بودند، مورد توجه این سلسله بودند و اقدام به عمران و آبادانی آنها کردند. شادروان فتحی در وقت احداث بنای فعلی حواسش به نگاهداری باغ مانده از عهد صفوی بود. باغی که از گذر ایام تا همین دو دهه قبل باقی بود. ایرانیان بر گِرد گور و قبر و مزار اشخاص مهم، بوستان و باغ احداث میکردند. و یا این اشخاص را در میانه و کنار باغی آباد دفن میکردند. در هر حالت به فضای جدید باغمزار اطلاق میشد. بنا به تعاریف؛ « باغمزارها گروهی از باغهای ایرانی هستند که در آنها گونهای از باغ پیرامون یک مزار و یا آرامگاه و یا یک بنای یادمان را آراسته است».
در کشور ما و بسیاری از کشورهایی که فرهنگ ایرانی دارند، نمونههای بسیاری از اینگونه باغها وجود دارد، ولی ممکن است در محل، عنوان باغمزار را نداشته باشند. در این باغها شاهد کاربرد طرحها و اعداد نمادین در ساخت و طراحی هستیم. چهار باغ با طرح هشت بهشت یکی از نمادینترین طرحهای معماری ایران برای باغمزارها بوده و هست. در هر حال باغمزار در حافظه مردمان خطه ترشیز، نقشی ماندگار دارد، در واقعیت هویت این دیار است. هویتی که متاسفانه در گذر تاریخ به خصوص در دو دهه اخیر چندان قدر ندید، ولی در قاب فرهنگ این دیار چونان خورشیدی ماندگار است. کاش جایگاه باغمزار در حوزه محرمپژوهی مورد مطالعه و پژوهش قرار بگیرد.باقی بقایتان
<div id="div_eRasanehTrustseal_91824"></div>
<script src="https://trustseal.e-rasaneh.ir/trustseal.js"></script>
<script>eRasaneh_Trustseal(91824, true);</script>
.JPG)
نوشتن نظر:
ارسال پاسخ